Ο συγγραφέας Τζέιμς Γκρέιαμ Μπάλλαρντ, που πέθανε προ ημερών, αποτύπωσε τη γυμνή κοινωνία μας
Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια | Καθημερινή,
Κυριακή 26 Απριλίου 2009
Ο «Καθρέφτης» του Βέλγου υπερρεαλιστή ζωγράφου Πολ Ντελβό (1936) απεικόνιζε μια γυναίκα καθισμένη με την πλάτη προς τον θεατή, να κοιτάζει έναν καθρέφτη που της αντιγύριζε το είδωλό της γυμνό. Ο συγκεκριμένος πίνακας είχε καταστραφεί σε έναν βομβαρδισμό του Λονδίνου το 1940. Το γεγονός αυτό ουδόλως πτόησε τον Τζέιμς Γκρέιαμ Μπάλλαρντ, που πάντα διακήρυσσε σε όλους τους τόνους τον βαθύτατο θαυμασμό του για τον υπερρεαλισμό, ως αισθητική εξερεύνησης της άλογης πλευράς της ανθρώπινης ύπαρξης. Εφτιαξε από φωτογραφία ένα ακριβέστατο αντίγραφο του πίνακα και τον κρέμασε σε περίοπτη θέση στο σαλόνι του, υποβάλλοντας ίσως έτσι στον μελλοντικό αναγνώστη μια ανάλογη ανάγνωση του έργου του: θα ήταν άραγε υπερβολή να πούμε ότι το έργο του λειτούργησε για τη δυτική κοινωνία – και συνεχίζει να λειτουργεί στις εικόνες του που δεν έχουν ακόμα αποκωδικοποιηθεί, στις δομές του που παραμένουν αφανείς ως αταυτοποίητες – ακριβώς όπως αυτός ο καθρέφτης; Καταγράφει τη μεταβιομηχανική, υπερκαταναλωτική κοινωνία όπως φαίνεται ή θέλει να φαίνεται και καταλήγει να την αποτυπώνει γυμνή, φανερώνει όλα της τα μυστικά, ακόμα και αυτά των οποίων ούτε καν η ίδια δεν έχει ακόμα επίγνωση. Αυτή υπήρξε η μεγαλοσύνη του Μπάλλαρντ: δεν περιέγραψε, δεν ζωγράφισε, δεν απεικόνισε την κοινωνία αυτή, αλλά τη σχεδίασε σχεδόν οραματικά, προεικόνισε τις στρεβλώσεις και την παράνοιά της, ζωντάνεψε στις τεφρές πόλεις της τους λαβύρινθους της ανθρώπινης ψυχοπαθολογίας, συνέδεσε τα αντικείμενα που οι άνθρωποι πλέον λατρεύουν με τις πλέον απόκρυφες επιθυμίες και τα πιο απαγορευμένα πάθη τους, έφερε το μέλλον στο παρόν για να δηλώσει ότι το παρόν δεν υπάρχει επειδή ακριβώς ο άνθρωπος έπαψε να επιθυμεί το μέλλον.
Στρατόπεδο συγκέντρωσης
Βρετανικής καταγωγής, γεννημένος στη Σαγκάη όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια, ο Μπάλλαρντ ένιωσε από πολύ νωρίς τη βία στο πετσί του, όταν μαζί με τους γονείς και την αδελφή του κρατήθηκαν επί τρία χρόνια σε ιαπωνικό στρατόπεδο συγκέντρωσης μετά το Περλ Χάρμπορ. Την εμπειρία αυτή που τον σφράγισε σε μια ηλικία καθοριστική για τη συγκρότησή του αφηγήθηκε στην αριστουργηματική «Αυτοκρατορία του ήλιου», την οποία γύρισε ταινία ο Στίβεν Σπίλμπεργκ. Μετά τον πόλεμο, επέστρεψε στην Αγγλία και όταν η μητέρα και η αδελφή του γύρισαν πίσω στην Κίνα αυτός έμεινε με τους παππούδες του και μεγάλωσε σε μια έντονα ταξική κοινωνία, της οποίας βίωνε καθημερινά την απόρριψη. Με σπουδές Ψυχιατρικής που δεν ολοκλήρωσε, ερωτευμένος με τα αεροπλάνα που ανέκαθεν ταύτιζε, όπως έλεγε, με τη σωτηρία, ίσως επειδή η ελπίδα του αποκαλύφθηκε με ένα αμερικανικό αεροπλάνο όπως έλεγε, ξεκίνησε τη συγγραφική του καριέρα στο πεδίο της επιστημονικής φαντασίας.
Εδωσε στο κοινό τις «Τέσσερις Αποκαλύψεις», προαναγγέλλοντας την οικολογική καταστροφή. Θεωρήθηκε ένας από τους πατέρες της επιστημονικής φαντασίας και πολύ νωρίς, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, την αποκήρυξε ως παιδαριώδη. Επειδή, όπως δήλωνε σε συνεντεύξεις του, η επιστημονική φαντασία διαψεύστηκε στις περισσότερες προβλέψεις της, επειδή σήμερα αποτελεί μέρος της μαζικής διασκέδασης και αδυνατεί να πραγματευτεί τις πραγματικές προκλήσεις, «τη σύγκρουση μεταξύ Ισλάμ και Δύσης, την τυραννική υπερκατανάλωση, τη θριαμβευτική επικράτηση του υλισμού σε μια Ευρώπη που δεν πιστεύει πια στις αξίες της ούτε στους ηγέτες της και όπου η πολιτική έχει γίνει μια απάτη σαν τόσες άλλες…». Ριζοσπαστικός μοντερνιστής, επηρεασμένος από τον Τζόυς και τον Ζενέ, τον Ζαρύ, τον Σελίν και τον Μπάροους, πρακτικά και ουσιαστικά αταξινόμητος, γεμάτος συγγραφικές εμμονές αντίστοιχες με αυτές των ηρώων του, ο Μπάλλαρντ σκιαγράφησε μια σύγχρονη, υπερρεαλιστική εποχή στην κόλαση με μια μετανεωτερική, καταραμένη ευαισθησία.
Την προφητική αυτή δύναμη, την επιθετική, ανάγλυφη εικονοποιία, τη «ριζοσπαστική φαντασία» ενός πολιτικού στην ουσία του συγγραφέα την εποχή της παρακμής των ιδεολογιών αναγνωρίζει και ο ορισμός του επιθέτου «μπαλλαρντιανός» (ballardian), που περιλαμβάνεται πλέον στο Collins English Dictionary: «Ό,τι μοιάζει ή παραπέμπει στις συνθήκες που περιγράφονται στα μυθιστορήματα και στα διηγήματα του Τζέι Τζι Μπάλλαρντ, ιδίως τη δυστοπική νεωτερικότητα, τα ζοφερά ανθρωπογενή τοπία και τις ψυχολογικές επιπτώσεις των τεχνολογικών, κοινωνικών ή περιβαλλοντικών επιτευγμάτων».
Αυτός είναι ο μπαλλαρντιανός κόσμος, δυστοπικός, διεστραμμένος, σε αναζήτηση της αδρεναλίνης με κάθε τίμημα, απρόθυμος να ξυπνήσει από τη νάρκωση στην οποία τον κρατούν οι θεσμοί που έχει δημιουργήσει, ένας κόσμος υπό διαρκή επιτήρηση, ανοχύρωτος τόσο μπροστά στην αληθινή ζωή, την οποία δεν υποψιάζεται, όσο και στους εφιάλτες που γεννά η απώθησή της. Ολόκληρο το έργο του Μπάλλαρντ περιγράφει αυτούς τους εφιάλτες, βίαιους, αποτρόπαιους, που ξεπηδάνε από τα πιο σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ψυχής και διαμορφώνουν έναν εξίσου αβυσσαλέο κόσμο. Διότι ο Μπάλλαρντ υπήρξε στην ουσία του ένας ρομαντικός – εξού και η αγάπη του για τον υπερρεαλισμό, ως έσχατη απόληξή του: θεωρούσε τον κόσμο συνέχεια της ψυχής και το αντίστροφο, το άλογο οργανικό κομμάτι της ανθρωπινότητας, τον κόσμο ένα μονοπάτι ολοσκότεινο και απειλητικό, που ο καλλιτέχνης, και ο ψυχίατρος και ο αεροπόρος που ήθελε να γίνει, εξερευνούν διακινδυνεύοντας την ίδια τους την ύπαρξη, για να φανερώσουν όσα τους χαρίστηκε να βλέπουν στους ανθρώπους.
Τα βιβλία του στα ελληνικά
Κρυστάλλινος Κόσμος, μετ. Ολγα Χατζηαναγνώστου, Εξάντας, 1978
Η Αυτοκρατορία του Ηλιου, μετ. Εφη Φρυδά, Bell, 1986
Η Μέρα της Δημιουργίας, μετ. Κώστας Μπάρμπης, BELL, 1991
Crash, μετ. Γιώργος Ικαρος Μπαμπασάκης & Σώτη Τριανταφύλλου, Απόπειρα, 1992
Εκτός Ελέγχου, μετ. Τάσος Δαβέρης, Επιλογή, 1993
H Πλημμύρα, μετ. Βασίλης Καλλιπολίτης, Aίολος, 1993
Έκθεση Ωμοτήτων, μετ. Ηρακλής Ρενιέρης, Απόπειρα, 1996
Νύχτες Κοκαΐνης, μετ. Αγορίτσα Μπακοδήμου, Καστανιώτης, Αθήνα 1997
Άνθρωποι του Μιλλένιουμ, μετ. Μαρία Κονδύλη, Ποταμός, 2004
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου